Οι Κρήνες του Έπαχτου…

Μνημεία που κάθε μέρα περνάμε αλλά δεν τα βλέπουμε...
Οι κρήνες έχουν αποτελέσει χώρους συνάντησης και ψυχαγωγίας, υπήρξαν γραφικές με την ιδιαίτερη αρχιτεκτονική τους, αλλά δεν άντεξαν στην επέλα­ση του πολιτισμού και τον σύγχρονο τρόπο ζωής. Η αντίστροφη μέτρηση άρχισε μετά τη δεκαετία του 1950, όπου η κρήνη στα συνοικιακά σοκάκια καταντάει γραφικό απολίθωμα, χάνει την πρακτική της αξία και σημασία, κάποτε μάλι­στα και το νερό της, το οποίο διοχετεύτηκε στα κεντρικά δίκτυα ύδρευσης. Πολλές βρύ­σες θυσιάστηκαν, άλλες ωστόσο παρέμειναν αυθεντικές, άλλες ερειπωμένες και άλλες ανακατασκευάστηκαν χωρίς να διατηρήσουν το χρώμα και την αρχική τους ομορφιά.
Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους το 1204, η Ναύπακτος περιήλθε στο Δεσποτάτο της Ηπείρου. Το 1338 την κατέλαβαν οι Αλβανοί με τον αρχη­γό τους Γκίνο Μπούα Σπάτα και το 1407 οι Ενετοί, οι οποίοι την εξωράισαν και την οχύ­ρωσαν. Το 1499 ήλθε η σειρά των Τούρκων, οι οποίοι την κατέλαβαν με τον Σουλτάνο Βαγιαζίτ Β', για να αποκτήσουν και πάλι την κυριαρχία της πόλεως οι Ενετοί το 1687 με τον ναύαρχο Μοροζίνι. Με την συνθήκη του Κάρλοβιτς το 1700 οι Τούρκοι επανήλθαν και παρέμειναν μέχρι τις 18 Απριλίου 1829, οπότε η Ναύπακτος ελευθερώθηκε οριστικά.

Οθωμανική Αρχιτεκτονική Δημόσιου Χώρου
Η πολιτική των Τούρκων κατά τον 16ο αι., όταν η Υψηλή Πύλη ευνοούσε την κατα­σκευή δημοσίων κρηνών σε σχέση με την ύδρευση σπιτιών, για την οποία απαιτούνταν σουλτανική άδεια, κατέστησε τη δημόσια βρύση κομβικό σημείο της κάθε γειτονιάς. Κρήνες κτίστηκαν σε πλατείες, πλατώματα, σταυροδρόμια συνοικιών και οι περισσό­τερες κοντά σε τζαμιά. Αποτελούσαν σημείο συνάντησης και καθαρμού. Το νερό ήταν απαραίτητο στοιχείο τόσο για την καθημερινή επιβίωση, όσο και αναπόσπαστο στοι­χείο στις ισλαμικές θρησκευτικές πρακτικές. Οι κρήνες αποτελούσαν και λειτουργικά στοιχεία της πόλης, αφού οι κάτοικοι έπαιρναν από εκεί νερό για τις καθημερινές τους ανάγκες. Αποτελούσαν τον σημαντικότερο χώρο της κοινωνικής επαφής, κυρίως του γυναικείου πληθυσμού, που ήταν επιφορτισμένος με τη μεταφορά του νερού για την κάλυψη των οικογενειακών αναγκών, αλλά και τις δραστηριότητες που είχαν σαν επί­κεντρο τις κρήνες, όπως το πότισμα των ζώων, το πλύσιμο των ρούχων κ.α.

• Τύποι Κρηνών
  Εντοιχισμένες κρήνες: ενταγμένες στους τοίχους κτιρίων, κήπων και αυλών είχαν τη δεξαμενή του νερού στο πίσω μέρος.
  Γωνιακές κρήνες: χτισμένες σε γωνίες δρόμων.
  Κρήνες σε πλατείες: από τις μεγάλες κάνουλες αυτής της κατηγορίας ήταν δυνα­τόν να εφοδιαστούν με νερό τόσο οι περαστικοί όσο και ο γύρω εγκατεστημένος πληθυσμός.
  Εσωτερικές κρήνες: τις βρίσκουμε σε κεντρικές αίθουσες παλατιών και πολυτελών κατοικιών.
  Σεμπίλια: Περίπτερα που στην πρόσοψή τους είχαν καγκελόφραχτα ανοίγματα από όπου ειδικοί υπάλληλοι οι σεμπιλιτζήδες διένειμαν στους διαβάτες μέσα σε κούπες νερό, σερμπέτια, χυμούς φρούτων.

Οδοιπορικό Σκαρίφημα
Σύμφωνα με το οδοιπορικό σκαρίφημα οι κρήνες, που σήμερα είναι ημικατεστραμένες ή έχουν υποστεί επεμβάσεις είναι :
1. Δημόσια Κρήνη του Φετιχιέ Τζαμιού
Η κρήνη του Φετιχιέ Τζαμιού το οποίο βρίσκεται στον ανατολικό βραχίονα του Λιμανιού στην οδό Φορμίωνος, είναι κατα­σκευασμένη σε επαφή με την δυτική πλευ­ρά του τζαμιού. Πρόκειται για δημόσια κρήνη τετραγωνικής κάτοψης, η οποία στε­γάζεται με ένα σύστημα θολωτής κάλυψης με τρούλο, στηριγμένο σε τέσσερεις τοξω­τές πλευρές. Ανήκει πιθανότατα στον τύπο του σεμπιλιού (sebil).

2. Δημόσια Κρήνη του Ντουράκ Μπέη εξωτερικά του περιβόλου του Αρχοντικού Μπότσαρη
Η κρήνη του Ντουράκ Μπέη έχει πάρει την ονομασία της από τον γνωστότερο κουρσάρο και Διοικητή (Σαντζάκ - Μπέη) της Ναυπάκτου, που έδρασε στα τέλη του 16ου αιώνα. Το Σαράι του Ντουράκ Μπέη στην κάτω γωνία του περιβόλου του βρί­σκεται εντοιχισμένη η κρήνη, είναι το λεγόμενο και Αρχοντικό Μπότσαρη.
Πρόκειται για δημόσια γωνιακή κρήνη με τη δεξαμενή εντός του λιθόκτιστου περιβό­λου και ανήκει στον τύπο των κρηνών- δεξαμενών. Η περίτεχνη πρόσοψή της είναι κτισμένη από μεγάλους λαξευτούς ορθογωνισμένους πωρόλιθους καφεπράσινους. τοποθετημένους κατά το ισόδομο σύστημα, ενώ ανά σειρά λίθων είναι τοποθετημένα κεραμικά πλακίδια. Το γείσο αποτελείται αποκλειστικά από κόκκινα κεραμικά τού­βλα. Η δυτική πλευρά της κρήνης, που είναι η μοναδική που φαίνεται, διαρθρώνεται σε δύο επίπεδα, με το κεντρικό τμήμα να υπο­χωρεί. Η εσοχή στέφεται από τόξο, ιδιαί­τερα οξύκορφο από πωρόλιθους γκρίζου χρωματισμού με ενδιάμεσα κεραμικά πλακίδια και λευκή κλείδα. Στη βάση του το τόξο καταλήγει σε δυο μεγάλους ορθογωνισμένους λαξευμένους ογκόλιθους που πατάνε πάνω στη λίθινη γούρνα.
Στον άξονα του τυμπάνου υπάρχει λίθινη πλάκα με ανάγλυφους τρείς κύκνους. Η μαρμάρινη πλάκα είχε σπάσει από λαθρανασκαφείς, ενώ έγιναν εργασίες αποκατάστασής της το 2005 από την 22η Ε ΒΑ. Σήμερα η κρήνη δεν έχει νερό.

3.Ιδιωτική Κρήνη εντός της ανατολικής πτέρυγας του Αρχοντικού Μπότσαρη
Η κρήνη αυτή βρίσκεται εντός του Αρχο­ντικού Μπότσαρη, στο κεντρικό προαύλειο χώρο της ανατολικής πτέρυγας και η κύρια όψη της έχει βόρειο προσανατολισμό. Πρό­κειται για κρήνη - δεξαμενή.

4. Ιδιωτική Κρήνη εντός της δυτικής πτέρυγας του Αρχοντικού Μπότσαρη
Η κρήνη αυτή βρίσκεται στη δυτική πτέ­ρυγα του Αρχοντικού Μπότσαρη. Ανήκει στον κοινό τύπο των απλών κρηνών (τσεσμέ). Είναι κατασκευασμένη από πωρόλι­θους χρώματος καφεπράσινου, λαξευμέ­νους σε ορθογώνιους λίθους και τοποθετη­μένους κατά το ισόδομο σύστημα.

5.Δημόσια Κρήνη της Αητάντενας ή της Μπεκιαρούς
Η κρήνη της Αητάντενας ή της Μπεκια­ρούς βρίσκεται ανατολικά του Μποτσαρέικου μέσα σε αδιέξοδο στενό και κάτω από την ιδιοκτησία Μ. Σταματίου. Ανήκει στον τύπο των κρηνών - δεξαμενών και αποτελεί­ται από λαξευτούς ορθογώνιους λίθους λευ­κού χρώματος τοποθετημένους κατά το ισό­δομο σύστημα. Στο πάνω μέρος του άξονα του τυμπάνου υπάρχει επιγραφή με αραβική γραφή , σε λίθο με απόχρωση γαλάζιου χρώ­ματος. Η επιγραφή αυτή είναι και η μοναδική, που βρέθηκε στο σύνολο των κρηνών. Χαμη­λότερα βρίσκεται μεγάλη λευκή σχεδόν τετράγωνη πλάκα, που στη μέση της είναι η οπή και πιο κάτω η γούρνα.

6.Δημόσια Κρήνη του Κατρέλη
Η κρήνη του Κατρέλη βρίσκεται στην οδό Δημοσθένους, σε περίοπτη θέση, από όπου φαίνεται το Αρχοντικό Μπότσαρη καθώς και όλος ο Πατραϊκός κόλπος.
Πρόκειται για δημόσια κρήνη, που ανήκει στον τύπο των κρηνών - δεξαμενών. Βρί­σκεται ακριβώς πάνω από την κρήνη της Αητάντενας ή Μπεκιαρούς και πιθανόν να υδρεύονται από την ίδια πηγή.

7. Ιδιωτική Κρήνη εντός της νυν ιδιοκτη­σίας Στρίμπερη
Η ιδιωτική αυτή κρήνη βρίσκεται εντός της νυν ιδιοκτησίας Στρίμπερη και πλησίον αυτής υπάρχει και χαμάμ. Πρόκειται για ιδιωτική κρήνη, που ανήκει στον τύπο των κρηνών - δεξαμενών.

8.Δημόσια Κρήνη του Παπά
Η κρήνη του Παπά βρίσκεται στην οδό Δεσπότου Θωμά, κάτω ακριβώς από το Ρολόι της Ναυπάκτου. Η κρήνη βρίσκεται εντοιχισμένη στον μανδρότοιχο που στηρί­ζει τον δρόμο προς το Ρολόι. Ανήκει στον κοινό τύπο των απλών κρηνών (τσεσμέ).

9.Ιδιωτική Κρήνη στην οδό Δ. Θωμά εντός της οικίας Μπουκουβάλα
Η κρήνη αυτή βρίσκεται στην οδό Δεσπότου Θωμά, πολύ κοντά στην κρήνη του Παπά, εντός της περιφραγμένης οικίας Μπουκουβάλα. Πρόκειται για ιδιωτική κρήνη, η οποία βρίσκεται εντοιχισμένη στον μανδρότοιχο της οικίας. Ανήκει στον κοινό τύπο των απλών κρηνών (τσεσμέ).

10.Δημόσια Κρήνη της Σιδερόπορτας
Ανεβαίνοντας από το λιμάνι προς το δεύ­τερο διάζωμα συναντάμε την κρήνη της Σιδερόπορτας, η οποία βρίσκεται απέξω ακριβώς από την πύλη της Σιδερόπορτας του Κάστρου και κάτω από ένα αιωνόβιο πλατά­νι. Πρόκειται για δημόσια κρήνη, η οποία ανήκει στον τύπο των απλών κρηνών (τσε­σμέ). Το τύμπανο αποτελείται από λευκούς ορθογωνισμένους λίθους τοποθετημένους κατά το ισόδομο σύστημα, ενώ οι παραστάδες και το υπόλοιπο της κρήνης αποτελού­νται από καφεπράσινους πορώδεις λίθους. Το τόξο της έχει μόνο μια σειρά θολίτες. Υπάρχει ορθογωνική αβαθής τυφλή θυρίδα στο πάνω μέρος, ενώ πιο κάτω υπάρχει μεγάλη τετράγωνη σχεδόν πλάκα με οπή από όπου σήμερα δεν τρέχει νερό. Τα επίκρανα των πεσσών είναι λαξευμένοι λίθοι. Στη βάση τους οι πεσσοί καταλήγουν σε δυο μεγάλους ορθογωνισμένους λαξευμέ­νους ογκόλιθους, που εξυπηρετούσαν όσους περίμεναν να πάρουν νερό.

11.Μαυρόβρυση - Ιδιωτική Κρήνη στη νυν ιδιοκτησία Μ. Καλαϊτζάκη
Μπαίνοντας στο δεύτερο διάζωμα εντός της νυν ιδιοκτησίας Καλαϊτζάκη βρίσκεται η Μαυρόβρυση. Πρόκειται για ιδιωτική κρήνη, η οποία ανήκει στον τύπο των απλών κρηνών (τσεσμέ).

12. Ιδιωτική Κρήνη της Ναούμενα
Η κρήνη της Ναούμενας βρίσκεται εντός οικοπέδου ιδιοκτησίας Τσουκαλά, όμορου στο Αρχοντικό Τζαβέλλα και επί του βόρει­ου μανδρότοιχου. Ανήκει στον κοινό τύπο των απλών κρηνών (τσεσμέ). Σήμερα δεν έχει νερό.

13.Δημόσια Κρήνη του Κωλέττη
Η κρήνη αυτή βρίσκεται εντός του 2ου δια­ζώματος του Κάστρου Ναυπάκτου, σε καλ­ντερίμι του οποίου η είσοδος είναι σχεδόν απέναντι από την κρήνη του Μιναρέ και βρί­σκεται επί μανδρότοιχου της σημερινής ιδιο­κτησίας Γ. Σύψα. Έχει πάρει το όνομά της από την παλιά οικογένεια Σουλιωτών πολεμι­στών Κωλέττη, το σπίτι των οποίων είναι η σημερινή ιδιοκτησία Καρακουλάκη, που βρίσκεται δυτικά της κρήνης.
Γενικά η κρήνη βρίσκεται σε καλή κατά­σταση, ενώ έχει τρεχούμενο νερό. Ανήκει στον κοινό τύπο των απλών κρηνών (τσεσμέ) και είναι εντοιχισμένη.
Η πρόσοψή της, που είναι λιτή και επιμε­λημένη, διαρθρώνεται σε δύο επίπεδα, με το κεντρικό τμήμα να υποχωρεί και την εσοχή να στέφεται από τόξο με άνοιγμα 1,00μ. Πάνω από τον κρουνό υπάρχει εντοιχισμένη λίθινη πλάκα, που φέρει διακοσμητικό οξύκορφο τόξο διπλής καμπυλότητας. Πιο κάτω υπάρχει μεταλλικός κρουνός από όπου βγαί­νει νερό και άλλος ένας χωρίς. Η γούρνα συλλογής των νερών είναι λίθινη και πιθα­νόν να προέρχεται από νεώτερη επέμβαση.

14.Δημόσια Κρήνη του Μιναρέ
Η κρήνη αυτή βρίσκεται, επί της οδού Σουλίου, γκαλντερίμι που οδηγεί στο Αρχο­ντικό Τζαβέλλα (έδρα των γραφείων της 22ης ΕΒΑ), πλησίον του μιναρέ του Βεζύρ Τζαμιού και επί του λιθόκτιστου περιβόλου των Λουτρών. Είναι η μικρότερη κρήνη εκ των δύο, που βρίσκονται κοντά στο Βεζύρ τζαμί. Σήμερα είναι ημικατεστραμμένη, ενώ δεν έχει τρεχούμενο νερό. Ανήκει στον τύπο των απλών κρηνών (τσεσμέ), είναι εντοιχισμένη στον ημικατεστραμμένο περίβολο των Λουτρών και με βάση τα μορ­φολογικά στοιχεία της κρήνης, θεωρούμε ότι είναι από τις παλαιότερες και μπορεί να ανα­χθεί στην πρώτη περίοδο μετά την τουρκική κατάκτηση της πόλης, δηλαδή στον 16ο αιώνα. Πιθανόν να έχει κατασκευαστεί σε θέση άλλης με Βυζαντινή προέλευση. Περι­γράφεται στο οδοιπορικό του Εβλιγιά Τσελε­μπή που έγινε το 1668 ή 1670 κατά την διέ­λευση του από τη Ναύπακτο.

15.Δημόσια Κρήνη του Βεζύρ Τζαμιού
Η κρήνη αυτή βρίσκεται εντός του 2ου δια­ζώματος του Κάστρου Ναυπάκτου, επί της οδού Σουλίου, γκαλντερίμι που οδηγεί στο Αρχοντικό Τζαβέλλα (έδρα των γραφείων της 22ης ΕΒΑ), πλησίον του μιναρέ του Βεζύρ Τζαμιού και είναι η μεγαλύτερη εκ των δύο που βρίσκονται εκεί. Πρόκειται για μεγαλόπρεπη κρήνη με δύο κύριες προσό­ψεις, εμφανείς όλες τις πλευρές και μεγάλη δεξαμενή. Ανήκει στον τύπο των κρηνών με δεξαμενή και σήμερα έχει μεγάλη παροχή νερού. Είναι τετράπλευρη κατασκευή. Η ανατολική όψη έχει κτιστεί κατά το πλινθοπερίκλειστο σύστημα και υπάρχει μαστοει­δής ανάγλυφος κρουνός από όπου το νερό ρέει σε μαρμάρινη λεκάνη. Ως συνδετικό κονίαμα έχει χρησιμοποιηθεί ισχυρό ασβεστοκονίαμα. Είναι προφανής η διαφορετική τεχνική κατασκευής των δύο όψεων που μαρτυρούν και άλλη οικοδομική φάση.
Η στέγη της κρήνης απολήγει σε γείσο διακοσμημένο με λοξότμητο βυζαντινό μαρ­μάρινο κοσμήτη με άκανθα. Ένα μικρό μέρος έχει διασωθεί. Ίσως πρόκειται για ανακατα­σκευή βυζαντινής κρήνης στην ίδια θέση. Έχει αποκατασταθεί από την 22η ΕΒΑ.

16.Κρήνη της Μεγαλομάτας
Η κρήνη αυτή βρίσκεται έξω από το τα Ανατολικά τείχη του Κάστρου, μεταξύ αυτών και του προτειχίσματος, δίπλα από τη μεγά­λη ορθογώνια βάση του Κάστρου, στην περιοχή Μεγαλομάτα. Πιθανότατα να ονομά­ζεται έτσι διότι είχε αρκετή παροχή τρεχού­μενου νερού (μεγάλο μάτι). Πρόκειται για κρήνη με μεγάλη πρόσοψη και δεξαμενή. Σήμερα είναι κατεστραμμένο το άνω τμήμα της, αλλά έχει τρεχούμενο νερό. Ανήκει στον τύπο των κρηνών - δεξαμενών, όπου το νερό έφτανε από πηγές και συλλεγόταν εντός της δεξαμενής. Στην ανατολική όψη εγγράφεται μεγάλο τόξο, το οποίο εδράζε­ται σε δυο πεσσούς και σχηματίζει τύμπανο. Αποτελείται από μια σειρά θολιτών. Η κρήνη έχει κάποιο διακοσμητικό χαρακτήρα, ιδιαί­τερα στο τόξο όπου υπάρχει εναλλαγή λίθων με κεραμικά. Κατεβαίνοντας τρία σκαλοπά­τια κάτω από το επίπεδο του σημερινού πλα­κόστρωτου είναι κατασκευασμένη λίθινη γούρνα ακανόνιστης μορφής, όπου συλλε­γόταν το νερό με οπή απορροής.

17.Δημόσια Κρήνη της Βατόβρυσης
Η κρήνη της Βατόβρυσης βρίσκεται επί του μανδρότοιχου της σημερινής ΔΕΥΑΝ επί της οδού Κοζώνη. Πρόκειται για δημόσια κρήνη, η οποία ανήκει στον τύπο των απλών κρηνών (τσεσμέ). Εχει ανακατασκευαστεί παλαιότε­ρα από το Δήμο Ναυπάκτου.
Η πρόσοψή της διαρθρώνεται σε δύο επί­πεδα, με το κεντρικό τμήμα να υποχωρεί. Το τμήμα που υποχωρεί αποτελείται από λευ­κούς ορθογωνισμένους λίθους τοποθετημέ­νους κατά το ισόδομο σύστημα. Το τόξο της είναι οξύκορφο και έχει δυο σειρές από θολί­τες, η πρώτη σειρά έχει μεγάλους ορθογωνι­σμένους λίθους ενώ η δεύτερη έχει λεπτό­τερα λίθινα πλακίδια.

18.Ιδιωτική Κρήνη στην νυν ιδιοκτησία Σισμάνη (Νόβα)
Η ιδιωτική αυτή κρήνη βρίσκεται εντός της ιδιοκτησίας Σισμάνη στο νότιο τοίχο του σπι­τιού του Νόβα. Πρόκειται για κρήνη, η οποία ανήκει στον τύπο των απλών κρηνών. Το τόξο της είναι αραβικής τεχνοτροπίας. 

19.Κρήνη του Άϊ Κήρυκου
Η κρήνη αυτή βρίσκεται έξω από το τα Δυτικά τείχη του Κάστρου . Πρέπει να κατέ­βει κανείς ένα αρκετά κατηφορικό μονοπάτι και κάτω από τη σκιά ενός πλατάνου (του μοναδικού στο πευκόδασος) θα βρει αυτή την κρήνη, όπου τρέχει ακόμη νερό. Πρόκει­ται για κρήνη με μεγάλη πρόσοψη και δεξα­μενή. Ανήκει στον τύπο των κρηνών - δεξα­μενών, όπου το νερό έφτανε από πηγές.
Η λιτή πρόσοψή της είναι κτισμένη από μεγάλους λαξευτούς ορθογωνισμένους πωρόλιθους, τοποθετημένους κατά το ισόδο­μο σύστημα. Στην κύρια όψη που είναι η δυτι­κή εγγράφεται τόξο, το οποίο εδράζεται σε δυο πεσσούς, από ορθογώνιους μονοκόμμα­τους λίθους και σχηματίζει το γνωστό τύμπα­νο. Η κρήνη παρουσιάζει διακοσμητικό χαρακτήρα, ιδιαίτερα στο τόξο όπου υπάρχει εναλλαγή λίθων με δύο σειρές από κεραμι­κά, καθώς και δυο γράμματα σε κάθε πεσσό το Φ και το Ε. Υποθέτουμε ότι οι δύο μονο­κόμματοι λίθοι (δεν έχουν τις ίδιες διαστά­σεις) είναι αρχιτεκτονικά μέλη από άλλο μνημείο και φέρουν επάνω χαρακτικά.

■ Το οδοιπορικό, στις εναπομένουσες Κρήνες του Κάστρου της Ναυπάκτου, είναι μέρος της επιστημονι­κής εργασίας της Έλενας Κατσούλη - Πολιτοπούλου, Πολιτικού Μηχανικού, που εργάζεται στην 22η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων στη Ναύπακτο. Η μελέτη είναι στη διάθεση όσων ενδιαφέρονται στα γραφεία της 22ης ΕΒΑ στο Αρχοντικό Τζαβέλλα.

https://www.emprosnews.gr/news_Full.asp?articleID=2201